Roma, Viti XII, N. 237, 1-15 qershor 2010

Giovanni Armillotta
SHQIPTARËT NË SHTETIN PAPNOR

Versione in PDF

Su «L’Osservatore Romano»

Historia e Pianianos, një fshat pranë Viterbos, ngulimi i vetëm shqiptar në kufijtë politikë të Shtetit Papnor

Ngulmimi i vetëm shqiptar në kufijtë politikë të Shtetit Papnor është një qëndrim i përkohshëm në një fshat të Viterbos. Të pakënaqur nga klima moçalore shqiptarët e vendosur në Viterbo do të largoheshin pak vjet më vonë drejt Mbretërisë së Napolit për të themeluar, bashkë me të huaj të tjerë, qytetin e sotëm të Poggio Reales

Angelo Masci në Diskutimin mbi Shqiptarët e Mbretërisë së Napolit (titulli në origjinal Discorso sugli Albanesi del Regno di Napoli, 1807, ribotuar nga Marco, Lungro 1990), megjithëse kufizon kërkimin në atë mbretëri, prek shkarazi edhe praninë shqiptare në Mbretërinë e Siçilisë, por nuk përmend atë çka kishte ndodhur mbi gjysmë shekulli më parë në Shtetin e Kishës.
I vetmi emigracion shqiptar në kufijtë politikë të Papës nuk pati jehonën e duhur derisa studiuesi M. Puccini në revistën “La Lettura”, e përmuajshme e gazetës “Corriere della Sera” (prill 1915), nuk i tregoi vendit për ekzistencën e këtij ngulimi të vogël por homogjen: Fshatra shqiptarë në Lazio.
Kaluan shumë vjet deri kur Gianni Ribeca, në një tezë diplome të vitit 1948, të gjetur në vitin 2005 falë kërkimeve të Italo Sarros, trajtoi argumentin. Kaloi sërish mëse çerek shekulli dhe çështja u shqyrtua përsëri nga Luigi Fioriti, që ringriti problemin në revistën “Zjarri”: Komuniteti shqiptar i Pianianos (1975, Nr. 1-2) dhe Emigracion shqiptar në Tuscia (1989, Nr. 33). Veç tyre, u botuan nga Elettra Angelucci, Shqiptarët në Pianiano (“Biblioteca e Società”, VII/1985 e VIII/1986) dhe më i fundit libër Pianiano-Një ngulim shqiptar në Shtetin Papnor nga i sipërpërmenduri Prof. Sarro (S.Ed. Editore, Viterbo, 2004).
Le të shohim nga afër zhvillimin e atyre ngjarjeve që sollën në jetë epokën jetëshkurtër të Arbërisë romane, thuajse të panjohur.
Në jug-perëndim të liqenit të Bolsenës, në territorin që shtrihet nga Montalto di Castro deri në Viterbo, ndeshen me intervale të rrallë fshatra të vegjël dhe kështjella. Ato i rrethon marema e Lazios. Kodra të vogla, me shpella natyrore dhe pyje, që i japin edhe sot e kësaj dite aspekt të egër vendeve të pabanuara.
Fshatrat e vegjël të zonës - shkruante Puccini - “që kanë ndërtesa krejtësisht shqiptare quhen Ischia di Castro dhe Pianiano”. Kjo e fundit është një lagje e vogël dhe fraksion e bashkisë së Celleres, vendlindje e banditit legjendar antisavojard Domenico Tiburzi. Pianiano është kështjellë e ngritur mbi një shtresë shtufi me disa shtëpi. Ischia di Castro, edhe ky në provincën e Viterbos, është pranë Montefiascones (qytet i njohur për verën Est est est). Është fshat i këndshëm me rreth 2.500 banorë, mbi një shtresë shtufi vullkanik, 384 metra mbi nivelin e detit; i parë nga lindja duket si një anije e gjerë e bardhë. Kështjella e tij që i përkiste familjes Farnese është ndër më të bukurat dhe më të lashtat e krahinës. Le të shohim historikisht marrjen e këtyre fshatrave nga kolonia shqiptare.
Në vitin 1753 një tregtar shqiptar, Anton Remani, zbarkoi në Senigallia. Këtu, në Marche, që atëherë ishte qytet i Shtetit Papnor, zhvillohej dhe vazhdon të zhvillohet çdo vit, që nga gjysma e parë e Gjashtëqindës, i famshmi Panair i Madalenës (Fiera di Maddalena). Remani, çdo vit mbërrinte me letra rekomandimi për autoritetet papnore të Arqipeshkopit të Barit dhe të Peshkopit të Shkodrës. Atë herë solli me vete, përveç rekomandimeve, një numër të madh letrash shqiptarësh që donin të braktisnin shtëpitë e tyre për shkak të persekutimit otoman: ata i kërkonin Papa Benediktit XIV (1740-1758) ndihmë dhe mbrojtje dhe ai pranoi t’ua japë. Me t’u kthyer në Shqipëri, Remani mblodhi shqiptarët më në rrezik dhe, me të gjetur një mjet lundrues - sot do të thonim “skafistët” - tridhjetenëntë familje shkodrane, gjithsej 218 vetë, u nisën për në drejtim të brigjeve italiane. Udhëtimi i ndërmarrë në janar të vitit 1756 zgjati 33 ditë deri kur më në fund mbërritën në Ancona. I ngarkuari i Papës në kryevendin markixhan, Corrado Ferretti, urdhëroi Golfalonierin, markezin Trionfi, t’u jepte strehë dhe ushqim të ardhurve. Remanit - që vinte nga një fis bajraktarësh të zonës së Velipojës pranë lumit Buna, dhe që për aktin e kryer kishte humbur të gjitha pasuritë e tij, si troje, shtëpi (mes të tjerash edhe një vilë në Shkodër) dhe mallra të tregtueshëm - Papa i caktoi 8 skude në muaj. Ndërsa vëllai i tij prift, Stefani, që ndodhej në Romë në Propaganda Fide (kongregacion që kishte për detyrë organizimin e të gjithë veprimtarisë misionare të kishës), u zgjodh drejtues shpirtëror i komunitetit i shpërblyer me 8 skude në muaj.
Pas pak kohësh këto çeqe nuk iu dhanë më, dhe Anton Remani, i katandisur në mjerim, vdiq duke lënë pas shumë fëmijë. Për mëshirë Ferretti iu drejtua Kardinalit Giovanni Francesco Banchieri, Arkëtari i Përgjithshëm i të Nderuarës Dhomë Apostolike (organi më i lartë administrativ i Shtetit të Papës), me letrën e datës 14 tetor 1757, duke iu lutur të ndihmojë në njëfarë mënyre familjen Remani dhe të tjerat (në atë kohë në Ancona); kështu, Kardinali Banchieri mori nga e Nderuara Dhomë Apostolike në përdorim të përhershëm terrene djerrë në lagjen e pabanuar të Pianianos të shtetit antik të Castros. Lagje e braktisur krejtësisht që nga viti 1734 dhe që sillte humbje të mëdha për arkat e shtetit; situatë që do të rregullohej vetëm me mbërritjen e shqiptarëve.
Studiuesi Puccini rigjeti instrumentin e këtij koncesioni, me datë 29 nëntor 1757, mes dokumenteve të Boncompagnit, noter i Capodimontes. Kopja u shpall publikisht nga noteri Salvatori më 10 qershor 1758. Instrumenti i koncesionit është me vlerë të vyer më tepër për përmbajtjen sesa për formën. Në fakt, dhurimi nuk ishte gjë e zakonshme për atë kohë: fakti që u bë në mënyrë kaq të thjesht është kuptimplotë. Për më tepër, refugjatëve shqiptarë iu dhanë “40 krerë bagëti, si dhe mjete pune për shpyllëzim, heqjen e rrënjëve dhe për të kthyer tokën nga djerrë në të punueshme”.
Në vitin 1759 u përhap fjala që familjet shqiptare do të ktheheshin në atdhe kështu që me një instrument qiraje që ato kishin lidhur në favor të zotërinjve PietroPaolo dhe Benedetto Valdambrini, u hodh hapi i parë që, pas largimit të familjeve nga Shteti i Castros, të ishte e ligjshme për qiramarrësit marrja e terreneve.
Më 28 nëntor 1760, për shkak të kushteve të pashëndetshme të zonës, që u kishte marrë jetën 76 vetëve, shqiptarët nuk u kthyen në Shqipëri por, me ndihmën e Papa Klementit XIII (1758-1769), emigruan drejt Capitanatës në Mbretërinë e Napolit, dhe bashkë me italianë e të huaj të tjerë themeluan qytetin Poggio Imperiale, siç dëshmojnë dokumentet e Peshkopit të asokohe të Lucerës, Imzot Giuseppe Maria Foschi. Dua të kujtoj që edhe në Qefti-n (italisht: Chieuti), dy hapa nga Capitanata, kishte një komunitet shqiptarësh që prej shekullit XV. Poggio Imperiale lindi falë Placido Imperiales, Princ i Sant’Angelo dei Lombardi (në Avellino) dhe Signore i Gjenovës që jetonte në Oborrin e Napolit.

II

Princi Placido Imperiale përqafoi idetë iluministe të kohës dhe nisi një eksperiment të madh kolonizimi, duke bujtur falas familje të shumta italiane dhe të huaja. Ndërkohë trojet e Pianianos u kthyen sërish në pronësi të Valdambrinëve që i dhanë me qira.

"Erdhën ndërkohë shqiptarë në Poggio Imperiale me dy priftërinj të ritit grek, Simone Bubici e Stefano Teodoro: por emigruan pas një viti ndoshta për shkak të të korrave të këqia të vitit 1762 me ngrica. Morën rrugën për në Romë, e këtu mbetën vetëm Simone Bubici me gruan dhe pesë djemtë e tij, Giuseppe Teodoro me tre djemtë e tri vajzat dhe Giovanni Bubici me të shoqen dhe të ëmën. Më pas erdhën familja Mauricchi i Shkodrës nga Barletta, dhe të tjerë nga të tjera vise. Ruajtën gjuhën dhe ritin grek, por edhe favoritet. [...] Prej tyre, i fundit që vdiq këtu më 15 shkurt 1832 qe Gregorio Mauricchi nga Shkodra, që la djalin Michele dhe tre vajza" (Matteo Fraccacreta, Teatro Topografico Storico-Poetico della Capitanata, Tomo IV, Tip. A. Coda, Napoli 1834).

Me t'u kthyer në Pianiano shqiptarët kërkuan të rimerrnin tokat. Nisën një gjyq që zgjati shumë. Më në fund me ndërhyrjen e hirësisë Ferdinando Spinelli - i dërguar i Vatikanit dhe më pas, nga viti 1785, Kardinal i emëruar nga Papa Pio VI (1775-99) - çështja u mbyll në vitin 1770, me anë të një kontrate që rifuqizonte paktet e vitit 1757. Dhe shqiptarët ndenjën aty. Priftit Remani iu besua shpirtërisht komuniteti që me kalimin e viteve u rrit, u shtua dhe u zgjerua në territor. Pas vdekjes së Remanit, ngelën në Pianiano një motër e tij, e martuar me një të familjes Mida, shqiptar edhe ai, dhe familje të tjera. Deri në gjysmën e shekullit XIX ruajtën ritet e lutjet e tyre dhe të njëjtat zakone që kishin në atdhe; edhe pse në vitin 1844 nuk u emërua asnjë për rolin e drejtuesit spiritual. Në famullinë e Pianianos kushtuar San Sigismondos, ku ndodhej një Shën Mari e gdhendur në trung lisi nga një shqiptar: imazh i breshtë, por jo pa vlera. Shqiptarët e kishin zakon ta merrnin në procesion nëpër fusha, çdo të diel të parë të majit, duke kënduar lutjet e tyre në gjuhën mëmë. Deri në fillim të shekullit XX ajo nderohej si mrekullibërëse dhe në epokën e festës, e celebruar deri gjysmën e dytë të shekullit XIX, mblidhte shumë e shumë njerëz. Pak nga pak bijtë harruan vendlindjen, akoma më shumë nipërit. Në vitet Dhjetë të shekullit XX, pasardhësit e fundit të kolonisë ishin të shpërndarë në fshatra të ndryshëm të provincës së Viterbos. Traditat e tyre nuk dallonin më nga ato të vendasve: dhe disa prej tyre harruan edhe origjinën e tyre ballkanike. Por deri disa vjet para luftës së parë botërore, në rrugën kryesore të lagjes - Via degli Albanesi - mund të dëgjohej, veçanërisht gjatë orëve të mbrëmjes, zëri i mprehtë i një zonje të moshuar të familjes Mida që merrte një këngë që pak a shumë thonte:

“Përse bir ke frikë nga nata? Yjet shihen në qiell, por shikimi dhe dridhja e i tyre nuk kanë shkak frikën apo dhimbjen. Skënderbeu luftëtari hero. Nuk do ta shohim më kurrë atë që armët i kishte të arta dhe zemrën të çeliktë, oh ai nuk dridhej! Dhe natën, mbi kalin e zjarrtë, fitonte mbi të gjithë armiqtë dhe liqenin që egërsohej tek e shihte e kapërcente në fluturim. Dridheshin yjet, bir; por shikimi dhe dridhja e i tyre nuk kishin shkak frikën apo dhimbjen. Skënderbeu, heroi, i gjallëronte me dritë yjet; dhe ato me t'u prekur prej asaj drite, si prej puthjes së parë të agimit, zbeheshin nga lumturia”.

Plaka e vogël e familjes Mida që këndonte akoma në gjuhën e kadencën e të parëve të saj, një nga këngët antike të atdheut, ndodhet në varreza, larg liqenit të Shkodrës dhe vendeve ku heroi i paharrueshëm të cilit i këndonte, kishte kryer bëmat e tij. Në duart e familjes Mida - që si pasardhës të Remanit, patën pronat më të mëdha - mbetën edhe dokumentet e aktet notariale. Por asnjë prej tyre nuk u kthye më në Shqipëri.

SHTETI PAPNOR

Në kohën kur grupi i parë i shqiptarëve vendoset në territoret e Shtetit Papnor, Italia ishte e ndarë në rreth njëzet mbretëri, republika, dukate, veskovate, e principata. Kufijtë e shtetit papnor shtriheshin kryesisht në Lazio dhe Umbria, në atë zgjerim e tkurrje shekullore që kishin pësuar territoret. Fillimi i shtetit të papëveve (quajtur ndryshe edhe Shteti Kishtar, Stato Ecclesiastico, apo Shteti i Kishës, Stato della Chiesa) e ka nismën në Donacionin e Konstandinit që i dha mundësinë Papës së Parë, Silvestro I, të përcillte pronësinë e dhuratave që i bëheshin, Një ndër të parat që nëj dhuratë e vetë Konstandinit, Pallati Lateran në Romë. Në shekuj donacionet vijuan për ta shndërruar që në shekullin VII papatin në pronarin më të mëdhenj të tokave e pronave në Itali. Shteti Papnor përfundoi së ekzistuari më 20 shtator 1870, me marrjen e Romës nga Viktor Emanueli II i Savoiave. Krisja mes Kishës dhe shtetit italian zgjati deri më 1929 kur me nënshkrimin e PAkteve Lateranensë u krijuan Selia e Shenjtë dhe Qyteti i Vatikanit.

Anno CXLVI - N. 100 (44.242) - Sabato 29 aprile 2006

POPOLI
Uno studio storiografico fa luce sulla poco conosciuta ricostruzione dell’immigrazione schipetara in Italia
LE LONTANE ORIGINI DEI CENTRI ALBANESI NELL’ANTICO STATO PONTIFICIO

di Giovanni Armillotta

Su «Bota Shqiptare» (testo completo)

Angelo Masci nel suo Discorso sugli Albanesi del Regno di Napoli (1807, riedito da Marco, Lungro 1990), pur limitando la ricerca al reame partenopeo riferisce accenni alla presenza schipetara nel Regno di Sicilia, ma non fa menzione di quella avvenuta poco più di mezzo secolo prima nello Stato della Chiesa. L’unica emigrazione albanese nei confini politici del Papa non ebbe un’eco appropriata sino a quando lo studioso M. Puccini ne «La Lettura» – rivista mensile del «Corriere della Sera» (aprile 1915) – non svelò al Paese l’esistenza di questo piccolo ma omogeneo insediamento: Paesi albanesi nel Lazio.
Trascorse un lungo periodo di tempo e Gianni Ribeca, in una tesi di laurea del 1948, rinvenuta nel 2005 dalle àlacri ricerche di Italo Sarro, trattò l’argomento. Ancora ad oltre un quarto di secolo e la questione fu nuovamente affrontata da Luigi Fioriti, che risollevò il problema in «Zjarri»: La comunità albanese di Pianiano (1975, N. 1-2) e Un’emigrazione albanese nella Tuscia (1989, N. 33). Inoltre furono pubblicati di Elettra Angelucci, Gli Albanesi a Pianiano («Biblioteca e Società», VII/1985 e VIII/1986) e il recentissimo Pianiano-Un insediamento albanese nello Stato Pontificio del predetto Prof. Sarro (S.Ed. Editore, Viterbo, 2004).
Vediamo da vicino lo svolgersi di quegli eventi che originarono l’effimero tempo dell’Arbëria romana, sconosciuta ai più. A sud-ovest del lago di Bolsena, nel territorio che si estende fra Montalto di Castro e Viterbo s’incontrano a rari intervalli piccoli paesi e rocche. Li circonda la maremma laziale. Collinette con grotte e grotticelle naturali e boschi, che le dànno tuttora l’aspetto selvaggio dei luoghi disabitati.
I piccoli paesi della zona – scriveva Puccini – «che hanno costruzioni perfettamente albanesi si chiamano Ischia di Castro e Pianiano». Quest’ultimo è un piccolo borgo e frazione del comune di Cellere, patria del leggendario brigante antisavoiardo Domenico Tiburzi. Pianiano è una rocca sollevata su un banco di tufo con una corona di alcune case. Ischia di Castro, Comune sempre in provincia di Viterbo, è a poca distanza da Montefiascone (la città del noto vino Est est est). È un paese grazioso di circa 2.500 abitanti, situato su un banco di tufo di origine vulcanica e si eleva a 384 metri sul mare; visto da levante esso appare come una larga nave bianca. Il suo castello che apparteneva ai Farnese è tra i più belli e antichi della regione. Ricostruiamo storicamente la presa di possesso di questi paesi da parte della colonia albanese.
Nel 1753 un mercante albanese, Antonio Remani, approdò a Senigallia. Qui, nelle Marche ed allora città dello Stato Pontifìcio, si svolgeva e si svolge tutti gli anni, e fin dalla prima metà del Seicento, la rinomata Fiera della Maddalena. Il Remani, ogni anno vi giungeva con lettere commendatizie per le autorità papali dell’Arcivescovo di Bar (Antivari) e del Vescovo di Shkodër (Scutari). Quella volta recò con sé, oltre le commendatizie, un gran numero di missive di albanesi che volevano abbandonare le loro case per le persecuzioni degli ottomani: essi invocavano da Papa Benedetto XIV (1740-58) aiuto e protezione, ottenendoli. Tornato in Albania, Remani radunò in consiglio gli albanesi più in pericolo e, trovato l’imbarco – diremmo oggi gli «scafisti» – trentanove famiglie scutarine e 218 persone in tutto, salparono alla volta delle coste italiane. Il viaggio intrapreso nel gennaio 1756 durò trentatré giorni fra soste e maltempo, fin quando non arrivarono ad Ancona. L’addetto pontificio nel capoluogo marchigiano, Corrado Ferretti, dette disposizione al Gonfaloniere, marchese Trionfi, di offrire ricovero e vitto ai profughi. A Remani, che proveniva da una stirpe di bajraktarët della zona di Velipojë presso il fiume Bunë (Bojana), e che per quell’impresa aveva perduto tutti i suoi averi, consistenti in terreni, in case (tra cui una villa a Shkodër) e in beni negoziabili, il Papa assegnò otto scudi al mese, e il fratello sacerdote, Stefano, che si trovava in Roma in Propaganda Fide, fu eletto direttore spirituale della comunità con nove scudi al mese.
Dopo poco tempo questi assegni furono tolti e Antonio Remani, ridotto in povertà, morì lasciando vari figli. Ferretti, impietositosi, si rivolse al Cardinale Giovanni Francesco Banchieri, Tesoriere Generale della Reverenda Camera Apostolica, con lettera del 14 ottobre 1757, pregandolo di aiutare in qualche modo la famiglia Remani e le altre (per il momento ad Ancona); perciò il Cardinale Banchieri ottenne dalla Reverenda Camera Apostolica l’investitura o enfiteusi perpetua di alcune estensioni di terreno incolte situate nell’estinto borgo di Pianiano dell’antico Stato di Castro (Terra di Canino). Borgo che dal 1734 era del tutto abbandonato e che comportava gravi perdite erariali; situazione che si sarebbe protratta fino all’arrivo degli albanesi, che lo avrebbero rimesso in sesto.
Lo studioso Puccini ritrovò lo strumento di questa concessione, datato 29 novembre 1757, in atti Boncompagni, notaio di Capodimonte. La copia fu esibita per pubblica fede in atto del notaio Salvatori il 10 giugno 1758. Esso è notevole non tanto per la forma quanto per il contenuto. La donazione, infatti, non era comune in quel periodo: e l’averla fatta con così grande semplicità di mezzi, ha un significato importante e non marginale. Furono inoltre assegnati ai profughi albanesi «quaranta capi di bestiame, nonché ferramenti e ordegni necessari per sboscare, sterpare e ridurre a stato di coltura i terreni».
Nel 1759 si sparse la voce che le famiglie albanesi sarebbero ritornate in Patria e quindi in uno strumento di affitto che esse avevano stipulato a favore dei signori Pietro-Paolo e Benedetto Valdambrini, si appose il passo che, lasciando queste famiglie lo Stato di Castro, fosse lecito agli affittuari di entrare in possesso dei terreni. Il 28 novembre 1760, a cagione delle insalubri condizioni della zona, che aveva mietuto già settantasei vittime, gli schipetari non tornarono in Albania ma, col permesso di Papa Clemente XIII (1758-69), emigrarono verso la Capitanata nel Regno di Napoli, e, con altri italiani e stranieri fondarono Poggio Imperiale, come documentano le carte dell’allora Vescovo di Lucera, Mons. Giuseppe Maria Foschi. Ricordo che nella vicina Chieuti (Qefti), v’era di già una presenza albanese dal XV secolo. La nascita di Poggio Imperiale era stata dovuta a Placido Imperiale, Principe di Sant’Angelo dei Lombardi (Avellino) e Signore di Genova che viveva alla Corte di Napoli.

Index
Home (Italiano)
Home (English)

© Giovanni Armillotta, 2006